خبرنگاران جولایی هنری رو به فراموشی - مجله سرگرمی

جولایی یا نساجی سنتی همچون سایر منسوجات کشورمان در حقیقت پاسخی است به نیازهای اولیه مردمانی که در جستجوی دستیابی به البسه، وسایل خواب، زیرانداز و موارد مشابه بوده اند؛ این هنرِ دستی در متن زندگیِ مردم به عنوان سجاده، رختخواب پیچ، لباس سنتی، پشه بند و زیرانداز رسوخ کرده بود.

در زبان کردی جولا به معنای تحرک و جنب وجوش است و نام این کارگاه نساجی را به دلیل جنب وجوش زیاد بافنده در هنگام بافت بر آن نهاده اند؛ بافت جولایی به صورت پراکنده در آذربایجان غربی به خصوص در جنوب استان ادامه دارد و در مناطق مختلف کشور تحت عناوین مختلف به نام های چادرشب بافی، جاجیم، شمدبافی، ماشته و موج بافی با نقوش متفاوت تولید می گردد.

سابقه جولایی در مهاباد به گذشته های دور برمی گردد به طوری که در مقطعی از حرفه های رایج و مهم این شهر نیز به شمار می رفت اما طی چند دهه اخیر با تغییر شیوه زندگی و مصرف توسط مردم، بازار این نوع محصولات دستی از رونق سابق برخوردار نیست و دیگر از کارگاه های جولایی در گوشه و کنار این شهر صدایی به گوش نمی رسد.

معدود استادکاران باقی مانده نیز امروز به دلایل گوناگون یا کار نمی کنند یا تولید اندکی دارند؛ شماری از استادکاران به دلیل کهولت سن به آموزش تمایلی ندارند و علاقه مندان به یادگیری هم معدود هستند.

دستگاه جولایی و متعلقات آن

تجهیزات جولایی دستگاهی است با چهارچوبی به شکل مکعب مستطیل که جنس چوب آن معمولا از چوب چنار یا راش انتخاب می گردد؛ خود دستگاه شامل اجزایی چون شانه، مکوک، دفه، گورد، چولک، په تاتا، گیره یا بنیجک یا برن چک، جاپچک، گوریس، خرک و رایل است.

شانه، شانه ای است چوبی با پره های ساخته شده از لایه های نی که در واقع تارهای پشمی بافته ها را از میان آن عبور می دهد و امروزه برای ساخت شانه از آهن نیز استفاده می گردد.

مکوک یا ماکو، دوک مخصوص قراردادن قرقره های ریسمان های پشمی است که به شکل قایق می باشد و نخ پود را توسط آن از لای تارها عبور می دهد.

دفه، ابزاری است چوبی و مستطیل شکل است که از 2 تکه چوب موازی هم تشکیل شده به طوری که چوب بالایی را دفه و چوب پایینی را زیردفه می گویند؛ از این ابزار به عنوان محافظ شانه و برای کوبیدن پودهای عبور داده شده از لابلای تارهای جولایی استفاده می کنند که با ضربه های این وسیله پودها فشرده می گردد.

گورد یا ورد ابزاری است مستطیل شکل که از 2 عدد چوب موازی تشکیل شده و این چوب ها را با نخ پلاستیکی محکمی به صورت عمودی طوری بافته اند که تارهای جولایی به این نخ ها گره زده می گردد؛ هرکدام از گوردها از پایین دستگاه با پارچه برزنتی به په تاتاها یا پایی ها وصل شده و از طریق پاهای بافنده کنترل می گردد.

چولک، ابزاری است چوبی و مخروطی شکل که 2 عدد قرقره در وسط آن جاسازی شده و از طریق نخ های محکم پلاستیکی از بالا به چارچوب دستگاه و از پایین به گوردها متصل و محکم می گردد که از طریق قرقره های داخل چولک گوردها بالا و پایین می رود؛ در هر دستگاه 2 عدد چولک و چهار قرقره وجود دارد.

په تاتا تشکیل شده از چهارچوب مستطیلی شکلی که یک طرف آن به زمین کوبیده شده و طرف دیگر از طریق تسمه های چرمی به گوردها وصل می گردد؛ بافنده با قراردادن پا بر روی په تاتا، گوردها را بالا و پایین می برد و همزمان ماکوک را از لابلای تارها عبور می دهد و دفه را می زند.

گیره یا بنیجک ابزاری است چوبی و مستطیل شکل که برای تنظیم عرض جولایی و جلوگیری از افتادگی و شل بودن بافته و در طول کار استفاده می گردد.

جاپچک چوبی است گرد و استوانه ای با 2 سوراخ در کناره ها که جولایی بافته شده را به دور خود می پیچد؛ این تکه را در بعضی از مناطق برقو هم می نامند.

گوریس طناب ضخیم بافته شده از پشم گوسفند یا بز است؛ گوریس که از بالای دستگاه عبور داده می گردد در حکم نگهدارنده دار جولایی است؛ یک سر آن که به انتهای تخته بند یا محل نشستن جولاباف متصل می گردد، مانع از شل یا سفت شدن جولایی می گردد.

خرک چرخی است که از آن برای پرکردن قرقره دوک از نخ های پشمی استفاده می گردد؛ برای این منظور قرقره دوک را در قسمت پایین دستگاه به میله باریکی وصل کرده و سپس یک سر نخ را به آن متصل می کنند؛ بعد بخشی از ریسمان پشمی را روی چرخ قرار می دهد و با دسته مربوطه آغاز به چرخاندن آن می کند؛ بدین ترتیب قرقره، نخ را به دور خود می پیچد و برای استفاده آماده می گردد.

رایل یا رائل، چهارچوبی است که دارای سوراخ های متعددی با میخ های چوبی در کناره هاست؛ از این وسیله برای چله کشی ریسمان های پشمی استفاده می گردد، طول تارهای یک برمال - چارشیو و غیره را توسط دستگاه رئال تنظیم می کند.

مواد اولیه جولایی

پشم های تابیده و ریسیده شده گوسفند و بز به شکل نخ های باریک ماده اولیه و اصلی جولایی را تشکیل می دهد که اغلب از روستاهای اطراف تهیه می گردد؛ مراحل مختلف تبدیل پشم به نخ های باریک قابل بافت به ترتیب شامل شست وشوی پشم، ریسندگی، تابیدن، کلاف و گلوله کردن است.

ریسندگی پشم ها توسط یک دوک چوبی خراطی شده به نام تشی و توسط زنان صورت می گیرد؛ بعد از ریسندگی پشم ها نوبت مرحله رنگرزی است که در گذشته برای رنگرزی کلاف ها از رنگ های طبیعی گیاهی و جانوری و در بعضی موارد معدنی مانند روناس، پوست گردو، پوست انار، حنا، پوست پیاز، قرمزدانه، نیل، اسپرک، آهن زنگ زده استفاده می شد ولی هم اکنون از رنگ های شیمیایی برای رنگرزی استفاده می کنند.

پس از آنکه گلوله های پشمی آماده شد، آن را توسط رایل یا رئال چله کشی می کنند؛ قرقره های ماکو را نیز از طریق خرک پر کرده و آماده استفاده می کنند؛ بعد از اتمام مراحل بالا، بافت جولایی آغاز می گردد.

فن بافت جولایی

چله کشی پس از مراحل ریسندگی، کلاف پیچی، رنگرزی، شست وشو و گلوله پیچی در بیرون از کارگاه جولایی، نوبت به چله کشی به عنوان اولین مرحله کار در کارگاه جولایی می رسد.

گره زدن پس از انجام چله کشی و بازکردن چله ها از روی چارچوب چله کشی، چله ها را از میان شانه ها و گوردها عبور می دهند؛ در این مرحله روال کار این است که وقتی برای اولین بار از یک شانه و گورد استفاده می کنند، به صورت تک تک چله ها را با شمارش و ترتیب مشخص از بین شانه و چله ها عبور می دهند.

ماسوره پیچی در این مرحله پودها را به اندازه لازم برروی ماسوره ها می پیچند؛ آماده سازی و آغاز بافت، پس از مرحله گره زدن و عبور دادن چله ها از میان شانه ها و گوردها آن را اصطلاحا بر روی دستگاه می اندازند.

در هنگام بافت، پاها را بر روی پدال ها قرار می دهند تا چله ها از هم باز گردد یعنی دسته ای از چله ها در زیر و دسته ای دیگر در بالا قرار گیرد سپس ماکو را که حامل نخ رنگی مشخص است از میان چله ها عبور می دهند آنگاه با عوض کردن پا بر روی پدال و زیرورو شدن چله ها، دفتین را که شانه را در خود جای داده است به پودها می کوبند تا پودها در کنار هم متراکم گردد.

در بافت چادرشب از چهار پدال استفاده می گردد و ترتیب و نوبت پا عوض کردن ها هم از قاعده خاصی پیروی می کند و نسبت به نوع و شکل طرح های زمینه متفاوت است.

همچنین در حین بافت نسبت به نوع و پیچیدگی طرح ها تعداد ماکوها تغییر می کند یعنی در هنگام سادهکار، ماکو از یک طرف وارد و از طرف دیگر سطح کار خارج می گردد ولی مثلا در بافت طرح دو ماکویی یکی از ماکوها از یک طرف وارد و از محل تلاقی 2 رشته پود در طرح خارج می گردد و ماکوی دیگر با رنگ پود متفاوت از سمت دیگر وارد می گردد و از محل خارج شدن ماکوی اولی خارج می گردد و بعداز زیر و رو شدن چله ها و کوبیدن دفتین، پودها بهم قفل می گردد و ماکوها از همان جا به طرف بیرون خارج می گردد.

در هنگام بافت تکه اول چادر شب یا برمال از طریق شاخصی از جنس نخ اندازه آن را بر روی چله ها مشخص می کنند و بعد از بافت تکه اول، تکه های بعدی را از روی تکه اول می بافند؛ کار بافت را به همین شیوه ادامه می دهند تا انتها یابد.

انواع تولیدات جولایی

برمال یا جانمازی، این دستباف 2 رنگ عموما از پشم خود رنگ گوسفند و پشم رنگ شده مشکی، آبی و قهوه ای بافته می گردد و معمولا عرض شانه برمال حدود 60 تا 70 سانتی متر بوده که از 2 تخته یک برمال بافته شده و در انتها 2 تخته را بهم می دوزند؛ استادکاران برای بافت برمال از دستگاه چهارگوردی استفاده کرده و طرح هایی چون محرابی و کشکولی و ساده را بر روی آن نقش می زنند.

چارشیو، چارشو یا رختخواب پیچ نوع دیگری از بافته های جولایی است که در اندازه 200 در 200 سانتی متر یعنی چهار تکه نیم متری در 2 متری با نخ دوتا و در دستگاه چهارگوردی و با عرض شانه 50 تا 60 سانتی متر بافته شده، سپس بهم دوخته می گردد؛ رنگ های استفاده شده در چارشیو در دسته های سه تایی استفاده می گردد.

پوپشمین یا پشه بند، بافت پوپشمین با نخ تک لا و در دستگاه دوگوردی صورت می گیرد که ظریف تر و نازک تر از سایر تولیدات است؛ این پوشش نیز در ابتدا جداگانه بافته شده و بعد به هم دوخته می گردد، خانواده های کُرد از پوپشمین در تابستان ها به هنگام استراحت برای جلوگیری از مزاحمت مگس به عنوان روانداز استفاده می کنند.

بوزو، یکی دیگر از منسوجات ظریف جولایی بوزو است که با دستگاه دوگوردی و با نخ تک لا و پشم های ظریف گوسفند بافته می گردد؛ ظرافت این پشم ها به حدی است که بافت بوزو سخت تر می گردد چرا که احتمال پاره شدن نخ در طی کار وجود دارد؛ از این پارچه به عنوان پارچه شلوار و پیراهن کُردی مردانه به نام رانک و چوخه استفاده می گردد.

طرح های مورد استفاده در جولایی

اساس طرحی که در زمینه و متن جولایی بافته می گردد بر پایه ترتیب عبور چله ها از بین میل میلک ها پایدار است؛ این نقوش لوزی شکل و به اصطلاح چاو که له بابی یعنی چشم خروسی نامیده می گردد و نقش های زیگزاگی، نقش های آجی شکل یا مرندی و طرح های شطرنجی از سایر این طرح هاست.

طرحی که از طریق ماکو و رد شدن پود از میان چله ها تشکیل می گردد؛ معمولا طرح هایی که در برمال و چارشیو استفاده می گردد طرح کشکولی و محرابی است بسته به اینکه نقش در کجای جولایی واقع شده است در آن قسمت تعداد ماکوهایی که به کار می رود بیشتر می گردد؛ به طور مثال در بافت گنجشک از چهار ماکو و طرح های ساده دو ماکو و دیگر نقش های موجود از سه ماکو استفاده می کنند که تنوع در این بافته ها بسیار کم است.

بوزو و پوپشمین معمولا بدون طرح و نقش بوده و ساده بافت است و در محدود مواردی بسته به ذوق بافنده در بافت پوپشمین ترنج های کوچکی در زمینه آن بافته می گردد.

جولایی در فهرست میراث ناملموس ثبت ملی شد

معاون میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی می گوید: هنر جولایی با تهیه پرونده ثبتی مورد بررسی و ارزیابی کارشناسان قرار گرفت و در نهایت در فهرست میراث ناملموس استان به ثبت ملی رسید.

حسن سپهرفر گفت: جولایی یکی از مهمترین دست بافته های سنتی است که در شهرستان های بوکان، مهاباد، سردشت و پیرانشهر رواج دارد و بافته هایی شامل برمال یا جانمازی، چارشیو یا رختخواب پیچ، بوزو یا پارچه لباس سنتی مردان کرد و پوپشمین یا پشه بند را در خود جای داده است.

وی اضافه نمود: این بافته یکی از محصولات طبیعی و مورد استفاده خانواده هاست که می توان با توسعه و ترویج آن و ارائه آموزش های لازم نسبت به تولید انبوه، توسعه گردشگری, اشتغالزایی و حفظ فرهنگ های منطقه کمک کرد.

وی بیان نمود: انجام پژوهش کامل از منظر مطالعات مردم شناختی و هنر از نحوه مراحل تولیدات این فن و چاپ و انتشار آن، حمایت از تولیدکنندگان توسط نهادها و ارگان های متولی امر، تهیه فیلم های مستند از چگونگی مراحل بافت و زندگی نامه استادکاران و معرفی این هنر به مردم از طریق برنامه های تلویزیونی و برگزاری نمایشگاه های زنده می تواند از راهکارهای توسعه این هنر باشد.

تنها یک کارگاه جولایی در مهاباد فعال است

رییس اداره میراث فرهنگی و صنایع دستی مهاباد گفت: در زمان حاضر تنها یک کارگاه جولایی در این شهرستان وجود دارد که توسط استاد سیدسلیم آغاز اداره می گردد و به علت نبود بازار فروش مناسب و استقبال نکردن و تغییر سلیقه مردم از چنین محصول هایی به صورت نیمه فعال در حال کار است.

غلامرضا عبده با بیان اینکه علاوه بر این هنرمند یک بانوی سالمند دیگر نیز در این رشته فعالیت دارد، اضافه نمود: این بانوی مهابادی که از اساتید این رشته محسوب می گردد قول مساعد داده است تا در صورت فراهم کردن مکانی برای وی در زمینه آموزش دادن به جوانان فعالیت کند.

وی اضافه نمود: این رشته متاسفانه به تدریج رو به زوال است که باید با برنامه ریزی لازم زمینه ترویج آن را در جامعه فراهم و از به فراموشی سپرده شدن آن جلوگیری کرد.

وی با بیان اینکه شهرستان مهاباد به عنوان یکی از قطب های مهم رشته صنایع دستی در آذربایجان غربی مطرح بوده ولی فاقد خانه صنایع دستی و یک بازارچه دایمی است، اضافه نمود: با دایرکردن بازارچه دایمی و خانه صنایع دستی در مهاباد می توان به طور همزمان در زمینه آموزش، تولید و عرضه آن به علاقه مندان به صنایع دستی فعالیت داشت.

عبده تاکید کرد: شهرداری مهاباد قول داده است تا مکانی را برای این منظور در نظر بگیرد که در صورت اختصاص یافتن این مکان با توجه به اینکه مهاباد یک شهر گردشگری است، شاهد رونق هنر جولایی و دیگر صنایع دستی در این شهرستان خواهیم بود.

رشته جولایی احیا می گردد

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی می گوید: برای احیای این رشته اصیل در استان که از آن به نساجی سنتی نیز یاد می گردد پیش بینی شده است تا با تشکیل کلاس های آموزشی از زوال آن جلوگیری گردد.

افسانه رنجبر اضافه نمود: به همین دلیل 2 دستگاه جولایی نیز تهیه شده و ثبت نام از علاقه مندان نیز آغاز شده است تا زیرنظر اساتید این رشته آموزش های لازم را ببینند.

وی با بیان اینکه هم اکنون در آذربایجان غربی تنها سه تا چهار کارگاه فعال در شهرهای پیرانشهر، مهاباد و بوکان وجود دارد، اضافه نمود: تمایل کم در زمینه آموزش به صورت استاد شاگردی در این رشته، نبود کلاس های آموزشی و دانشگاهی در این زمینه و کمیاب بودن مواد اولیه آن از جمله دلایلی است که موجب عدم استقبال از آن شده است.

وی اضافه نمود: در کنار این مسائل، تغییر سلیقه در استفاده از چنین صنایع دستی در زندگی روزمره مردم و نداشتن کاربرد آن در زندگی امروزی باعث شده تا شاهد استقبال چندانی از آن در جامعه نباشیم که همین امر نیز موجب کاهش تولید و عرضه و فروش آن می گردد.

وی گفت: این رشته هم اکنون به غیر از جنوب آذربایجان غربی تنها در استان های کردستان و کرمانشاه رواج دارد و از جمله هنرهای بومی در حال فراموشی است که این اداره کل تمام تلاش خود را بکار بسته تا از زوال آن جلوگیری کند که ثبت ملی در فهرست آثار ناملموس از جمله این اقدامات در کنار آموزش آن است.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی ادامه داد: هم اکنون یکی از اساتید قدیمی این رشته نیز به نام استاد علی بشیری تنها فعال هنر جولایی در کشور است که نشان ملی مرغوبیت نیز در این رشته دریافت کرده است.

وی اضافه نمود: این استادکار که حدود 50 سال است مشغول به این حرفه می باشد در زمینه تولید چارشیو، برمال، پوپشمین و بوزو فعالیت دارد و تا به امروز به عنوان صنعتگر نمونه صنایع دستی کشور و صنعتگر نمونه صنایع دستی استان نیز انتخاب شده و در نمایشگاه های مختلف صنایع دستی در سطح استان و کشور شرکت داشته است.

زندگی مدرن و فاصله دریافت از زندگی های سنتی و تغییر نیازها موجب شده است اغلب محصولات صنایع دستی و هنرهای سنتی کارایی خود را از دست داده و با گذر زمان و مرگ هنرمندان و استادان این رشته ها، محصولاتی از این دست دیگر تولید نگردد.

صنایع دستی هر منطقه بازگو کننده خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی آن منطقه و نمادی از هویت ملی هر قوم است که می تواند عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن اقوام مختلف و نیز هویت بخشی به نسل های آینده هر کشور داشته باشد؛ از این رو هدفمنددار کردن محصولات صنایع دستی همچون جولایی و در نظر دریافت نیاز مصرف کنندگان در نوع کاربری محصولات این بخش به رشد و پرورش هنرمندان، حمایت از آنان، جلب توجه گردشگران و کشف بازارهای جدید در این عرصه منجر می گردد.

foroshgahak.ir: فروشگاه کوچک | مجله آموزشی سیستم های مدیریت فروش